Türk topluluklarının 11. yüzyıldaki yaşamlarına dair birçok alanda önemli bilgiler içeren DivanüLügati’t-Türk, aynı dönemdeki yiyecek içecek kültürüne dair de önemli bilgiler sunmatadır. Yiyecek ve içecek adlarının yer almasının yanı sıra DivanüLügati’t-Türk içinde az da olsa bazı yiyecek ve içeceklerin yapılışına dair bilgiler de rastlamak da mümkündür.

Çukurova Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Engin Çetin tarafıından kaleme alınan “DivanüLügati’t-Türk’teki Yiyecek İçecek Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesindeki Görünümleri” başlıklı çalışma, konuya merak duyanlar için çok güzel bir okuma fırsatı olarak çıktı karşımıza. Adile Sultan Ev Yemekleri blog okuyucularıyla kısaltarak paylaşacağımız bu çalışmanın tamamına bu linkten ulaşabilirsiniz. 

Doç. Dr. Engin Çetin, özetleyerek aktaracağımız çalışmasının başında, okuyuculara şu yönlendirmeyi yapıyor:

“Lügati’t-Türk’te saptadığımız, günümüze ulaşan yiyecek içecek adları ve bu adların günümüzdeki durumları aşağıda Divanü Lügati’t-Türk’teki biçimleri temel alınarak sıralanmıştır. Sözcüğün altında yer alan birinci paragrafta, sözcüğün on birinci yüzyıldaki durumu; ikinci paragrafta ise Türkiye Türkçesindeki (ölçünlü dil ya da ağızlar) durumu gösterilmiştir. Çalışmamızda köşeli parantez “[ ]” içinde verdiğimiz rakamlar, sözcüklerin Divanü Lügati’t-Türk’teki kullanım sıklıklarıdır.”

Doç. Dr. Engin Çetin’in bu uyarıları ışığında şimdi, dilerseniz hep birlikte DivanüLügati’t-Türk’te geçen yiyecek adlarını incelemeye başlayalım: 

Ağartğu [1] “bir tür buğday birası”

ağuj~ağuz [1] “ağız, memeli hayvanların doğumdan sonraki ilk sütü”

alma~almıla [6] “elma”

aluç [1] “alıç”

aluçın [1] “yenilen boğumlu bir bitki”

amşuy [1] “sarı bir erik türü”

arı yağı [2] “bal” 

armut [2] “armut” 

arpa [5] “arpa”

awruzı~awzurı [1] “buğday ve arpa unu gibi şeyler karıştırılarak yapılan ekmek”

away [2] “ayva”

ayran [1]“ayran”

bal [6] “bal (Suvar, Kıpçak, Oğuz dillerinde)”

bengi~bekni [3] “bir tür bira” 

bekmes~pekmes [2] “pekmez” 

bitrik [1] “fıstık (Arguca)”

bor [3] “şarap”

böşgel~püşkel [1] “ince ekmek (Hakanlı dilince)”

buğday [9] “buğday”

buhsı [1] “pişirilmiş buğday, badem, bal ve süt kullanılarak yapılan bir yemek

buhsum [1] “mısırdan yapılan içki, mısır birası”

buldunı [1] “içerisine yaş ya da kuru üzüm konan sütlü bir yiyecek”

bulğama [1] “bulamaç”

büken [1] “karpuz” 

bün~mün [1] “çorba” 

büskeç [1] “çörek”

büsteli [1] “’kara pazı’ adı verilen sebze”

çahşaķ [1] “şeftali ve üzüm kurusu”

çağır [4] “şarap”

çobulmak [1] “elma kakı (Itlık dilince)”

çörek [1] “çörek”

çukmın [1] “buğuda pişirilen ekmek türü”

erük [5] “erik”

esberi~usbarı [1] “külde pişirilen bir tür ekmek”

etmek [32]“ekmek”

geşür [1] “havuç”

ikdük [1] “süt ve yoğurttan yapılan peynir türü bir yiyecek”

ingliç [1] “sarımsağa benzeyen bir dağ otu” 

kabak [1] “kabak” 

kağun [14] “kavun”

kağurmaç~kawurmaç [1] “darı ya da buğday kavrularak hazırlanan yiyecek”

kağut~kavut [3] “mısır unu yağ ve şekerle karıştırılarak hazırlanan loğusa yiyeceği”

kak [3] “kurutulmuş meyve”

kakuk [1] “kurutulmuş et ya da  meyve”

kat [4] “meyve”

katut [2] “kurutulmuş meyve”

kakurğan [1]“yağla yoğrulan, tandırda ya da fırında pişirilen bir tür ekmek hamuru”

kayak [2]“kaymak”

kımız [3] “süt mayalanarak yapılan bir Türk içkisi”

kor [1] “yoğurt mayası”

kosık~kosuk [1]“fındık”

kömeç [2] “küle gömülerek pişirilen çörek”

közmen [2] “közde pişirilen bir ekmek türü”

kuçğundı [1] “soğan (Çiğilce)”

kurut [3] “yağı alınmış yoğurttan yapılan peynir”

kuyma [1] “ince ince kesilen hamurun yağda kızartılıp şekerle karıştırılmasıyla hazırlanan bir tür ekmek”

küç [2] “susam, küncü (Çiğilce)”

küli [1] “çekirdeğiyle birlikte kurutulmuş meyve”

kürşek [1] “darı özü suda ya da kaynatılıp yağ dökülerek yanan bir yemek”

lėtu~litü [1] “bir tür şehriye çorbası”

mandu [1] “Türklere özgü bir tür sirke”

sağ yağ [2] “yağ, tereyağı”

sarığ turma [1] “havuç”

sarmaçuk [1] “bir şehriye türü”

senkeç [1] “fındık gibi küçük ve tatlı bir elma”

sım sımrak [1] “hayvan başıyla yapılan bir yemek türü”

sinçü [1] “ince bir tür ekmek, pide”

sirke [11] “ekşitilmiş üzüm suyu, sirke”

soğan~soğun [1] “soğan”

soğut(I)[1] “ekşi sütten yapılan bir peynir türü”

soğut (II) [1] “bumbar dolması”

soktu [1] “sucuk benzeri bir tür yiyecek”

soma [1] “ıslatılıp kurutulan ve sonra öğütülen buğdayla yapılan bir tür ekmek”

söklünçü [2] “kebap”

suwsuş [1] “su katılmış ayran” 

süçig~süçüg [1] “tatlı;  şarap” 

süzme [1] “yağsız bir tür peynir, lor peyniri”

şamuşa [1] “yenilen bir ot, poy otu”

şekirtük [1] “fıstık”

talkan [6] “kavut, ezilerek kavrulmuş tahıl”

tarığ [65] “ekin; arpa, buğday”

tarmaz~turmuz [1] “şen hıyarı”

to [1] “kepek, süt ve bal ile yapılan bir un çorbası”

toğrıl [2] “bumbar dolması”

tokıç~tokuç [1] “bir tür ekmek”

top [2] “buğday ve yulaf unuyla hazırlanan bir yemek”

tutmaç~turma aç [6] “tutmaç, erişte”

turma [2] “turp” 

tuturkan [1] “pirinç” 

tuz [8] “tuz”

türmek [3] “içi doldurulmuş bir tür hamur yemeği türü” 

udıtma [1] “yaş peynir, taze peynir” 

uğlı [1] “beyaz havuç”

uğut [1] “içki yapılan bir tür hamur”

uhak [1] “meyve suyu”

ulyan [1] “yenen kokulu bir bitki kökü” 

ügre [2] “bir hamur yemeği, erişte” 

ügür~yügür [4] “darı”

üskenteç [1] “kuru üzüm” 

üzüm [21] “üzüm” 

yag [41] “yağ”

yağak [5] “ceviz”

yarmış un [1] “ince un”

yazuk et [1] “baharatlarla hazırlanarak kurutulan et, pastırma”

yigde [3] “iğde”

yörgemeç [1] “bir tür bumbar dolması”

yogurt [7] “yoğurt” 

yuğa~yupka [5] “katmerli ekmek” 

yumurtğa [3] “yumurta”

Doç. Dr. Engin Çetin, tamamına bu linkten ulaşabileceğiniz çalışmasını şu cümlelerle sonlandırıyor:

“Yukarıda sıraladığımız veriler ve değerlendirmeler sonucunda on birinci yüzyıl Türk dünyasının yeme içme kültürü açısından son derece zengin olduğu görülmektedir. On birinci yüzyıl Türk kültürünü günümüze yansıtması açısından büyük önem taşıyan Divanü Lügati’t-Türk’ü, içerdiği yiyecek içecek adları açısından değerlendirdiğimizde, günümüz Türkiye Türkçesi ölçünlü diline ve ağızlarına ulaşan sözcüklerin geçen yaklaşık bin yıllık zaman içinde Türklerin yeme içme kültüründe çok büyük değişiklikler olmadığını, geçmişteki tarıma dayalı beslenme alışkanlığının günümüzde de büyük ölçüde devam ettiğini söyleyebiliriz.”

İşte böyle sevgili dostlar…

Mutfağımızın, yemek kültürümüzün bir tarihi var ve her daim feyz aldığımız bu tarih, lezzetleri kadar ilginç bilgileri de ihtiva ediyor. 

Bir sonraki blog yazımızda buluşmak üzere, sıhhat ve afiyetle kalın.